William Wordsworth
gigatos | 20 maja, 2022
Streszczenie
William Wordsworth (7 kwietnia 1770 r., Cockermouth – 23 kwietnia 1850 r., Rydal Mount) był brytyjskim poetą.
Wraz z Samuelem Taylorem Coleridge”em uważany jest za twórcę romantyzmu, a przede wszystkim angielskiego naturalizmu, dzięki opublikowaniu w 1798 roku Ballad lirycznych, pierwszego prawdziwego manifestu tego ruchu w Anglii. Jego przyjaciel Coleridge dołożył swoją cegiełkę w postaci The Rime of the Ancient Mariner, która otwierała zbiór w pierwszym wydaniu (zamykało go Tintern Abbey). Choć pośmiertny poemat Wordswortha Preludium uważany jest za jego arcydzieło, to właśnie Ballady liryczne wywarły największy wpływ na krajobraz literacki XIX wieku.
Zdecydowanie nowatorski charakter jego poezji, osadzonej w sugestywnej scenerii Lake District w północnym Cumberlandzie, polega na wyborze bohaterów, postaci ze skromnych środowisk, zaczerpniętych z życia codziennego, oraz na prostym, nieskomplikowanym języku, który wiernie odtwarza ich mowę.
Równie (jeśli nie bardziej) ważna dla angielskiej literatury romantycznej jest Przedmowa do zbioru dodana do wydania z 1802 roku, będąca w istocie pełnoprawnym esejem krytycznym, w którym wyłożone zostały najważniejsze idee poetyki romantycznej.
Wordsworth, Coleridge i Southey, którzy inspirowali się tym samym krajobrazem, co jeziora, byli nazywani „poetami jezior”. Inicjatorzy tego, co przeszło do historii jako romantyzm etyczny (1798-1832), stanowili jego pierwsze pokolenie, natomiast do drugiego należą George Gordon Byron (1788-1824), Percy Bysshe Shelley (1792-1822) i John Keats (1795-1821). Późniejszy romantyzm (1832-1875), utraciwszy rewolucyjny i nowatorski charakter swoich poprzedników, powrócił na ogół na pozycje moralistyczno-dydaktyczne (do których może się też odwoływać ostatni Wordsworth): dlatego uważa się go za część wiktoriańskiego kompromisu.
Przeczytaj także: biografie-pl – Kambyzes II
Rewolucyjny Wordsworth
Paryskie środowisko sprawiło, że zaczął popierać anarchistyczne i libertariańskie ideały wielu buntowniczych i antymonarchistycznych myślicieli tamtych czasów: wystarczy wspomnieć Williama Godwina, męża Mary Wollstonecraft, który napisał słynne Vindication of the Rights of Women. Kierując się tymi samymi ideami, odrzucił nie tylko wiarę chrześcijańską, ale także instytucję rodziny i małżeństwa, miał romanse z wieloma kobietami, zwłaszcza z Annette Vallon, w której się zakochał.
Przeczytaj także: cywilizacje – Austro-Węgry
Powrót do Anglii
Wkrótce jednak ekscesy terroru, a następnie imperializm Napoleona, który zwrócił się przeciwko Anglii, zmusiły go do powrotu do domu i porzucenia kobiety, którą tak bardzo kochał. Rozpoznał jednak swoją córkę i nigdy o nich nie zapomniał, odwiedzając je w 1802 r. w towarzystwie swojej siostry Doroty. Kiedy dzięki sukcesowi Ballad lirycznych i uregulowaniu długu w wysokości 4,5 tys. funtów po śmierci hrabiego Lonsdale (którego ten ostatni uniknął wiele lat wcześniej, pozostawiając rodzinę w tragicznym położeniu) mógł wreszcie cieszyć się pewną wygodą, wysłał Annette i jej córce wszystkie pieniądze potrzebne na utrzymanie.
Przeczytaj także: cywilizacje – Muzyka barokowa
Małżeństwo z Mary i spotkanie z Coleridge”em
W tym samym roku, w którym odwiedził Annette, ożenił się z Mary Hutchinson, co definitywnie przesądziło o jego rozstaniu z Francją i Annette. Świadectwem tej głębokiej traumy jest sztuka Kresowiacy (1795). Rok ten wyznaczył jednak decydujący etap w jego przyszłej twórczości poetyckiej. To właśnie wtedy, w Bristolu, poznał Coleridge”a, dzięki któremu zbliżył się do filozofii Immanuela Kanta i idealizmu niemieckiego.
Przeczytaj także: wazne_wydarzenia – Kryzys kubański
Ballady liryczne
Równie ważna była niezwykła wrażliwość jego siostry Dorothy, która stanowiła istotny element pośredniczący w jego dialogu z naturą: efektem tej synergii były Ballady liryczne (1798), kamień milowy angielskiej poezji romantycznej: Kluczowym utworem w zbiorze jest Opactwo Tintern, w którym poeta kreśli już historię własnego rozwoju sentymentalnego, natomiast Coleridge dołożył do tomu cztery wiersze, w tym bardzo udaną Balladę o starym marynarzu, które choć mogą wydawać się różne, w rzeczywistości nie różnią się zbytnio ani tematem, ani ogólnym stylem utworu. Za pierwszy manifest estetyki romantycznej należy uznać także Przedmowę do Ballad lirycznych, dołączoną do wydania z 1800 r. i wzbogaconą w 1802 r., w której Wordsworth szczegółowo przedstawia swoją teorię romantyczną, która zrewolucjonizowała zarówno treść, jak i język poezji angielskiej, i nie tylko. Z tej epoki pochodzą również tzw. poematy Lucy, publikowane oddzielnie w latach 1800-1807. Dedykowane zmarłej w młodym wieku kobiecie (w której niektórzy krytycy dopatrują się postaci Margaret Hutchinson, młodszej siostry Mary), w zwięzły sposób oddają kult dzieciństwa, naiwności i szczerości, które umożliwiają zbliżenie się do stanu natury utraconego w wyniku przejścia od dzieciństwa do dorosłości i od świata wiejskiego do miejskiego i przemysłowego oraz panteistycznej wizji natury Wordswortha.
Przeczytaj także: biografie-pl – Alfred Hitchcock
Oddzielenie od Coleridge”a
Rozbieżność intencji i zainteresowań – Wordsworth uparcie przywiązany do życia skromnego, potem skłaniający się ku bardziej konserwatywnym stanowiskom zarówno poetyckim, jak i polityczno-społecznym, podczas gdy Coleridge porzucił poezję dla filozofii (czerpiącej z idealizmu niemieckiego) i badań symbolicznych – oraz pewne osobiste nieporozumienia doprowadziły do zerwania około 1810 roku, także z powodu uzależnienia Coleridge”a od opium.
Romantyzm oznaczał przezwyciężenie osiemnastowiecznego racjonalizmu klasycznej matrycy – Ballady ukazują naturę tętniącą głęboką duchowością i zmysłowością, daleką od zdystansowanego i obojętnego boga rozumu wychwalanego przez oświecenie – jednak Wordsworth nie zatracił demokratycznej wrażliwości i spontanicznego współczucia, które, zgodnie z duchem rewolucji francuskiej, skierowane były ku klasom ubogim i pozbawionym środków do życia.
Przeczytaj także: biografie-pl – Edward Smith (1850–1912)
Dojrzałość: reakcjonista Wordsworth
Jednak orientacja polityczna Wordswortha miała się zmienić: dojście do władzy Napoleona, koronowanego na cesarza w 1804 roku, zapoczątkowało ostry (i długi) okres wojny z Anglią, która również znalazła się w kleszczach „bloku kontynentalnego”. Wordsworth, który widział we Francji emblemat demokracji i wolności, poczuł się zdradzony i zaczął stopniowo powracać na pozycje umiarkowane, a w końcu konserwatywne (zwłaszcza od 1808 roku), aż do ponownego przyjęcia religii anglikańskiej i monarchii w Kompromisie wiktoriańskim.
Tragiczny rok 1805, naznaczony m.in. śmiercią brata Jana, kapitana, który utonął na morzu, wywarł głęboki wpływ na jego życie i przyszłą poezję: Ukończył Poemat do Coleridge”a (wydany pośmiertnie w 1850 roku przez żonę pod tytułem Preludium, najsłynniejszy poemat narracyjny), część autobiograficzną napisaną jako wstęp do The Recluse, projekt długiego poematu filozoficznego, którego drugą częścią miała być The Excursion (1814) (trzecia nigdy nie powstała).
Herbert Read odczytał w niechęci poety do Francji i rewolucji prawdziwą represję psychologiczną, za pomocą której Wordsworth stłumiłby ból rozstania z Annette i z krajem, którego nie przestał kochać: jeśli Francja z młodą Annette była jego kochanką, to Anglia z Marią stała się jego żoną – twierdzi Read. Wierny swemu małżeństwu i chroniącej je monarchii, neguje wyzwalający impuls natury, widząc w niej raczej porządek i autorytet surowego patriarchalnego Boga: „i tu Wordsworth przestaje być romantykiem, jego demokratyzacja heroizmu przestaje być rewolucyjna: w istotach, które wskazuje za wzór, nie znajduje już bowiem buntu, lecz posłuszeństwo prawu” (Praz).
W 1807 r. opublikował Poems in Two Volumes, zawierające m.in. słynne Ode: Intimations of Immortality from Recollections of Early Childhood oraz I Wandered Lonely as a Cloud. Poza kilkoma podróżami do Niemiec (1798), Belgii (1828), Holandii (1823) i Włoch (1820 i 1837) Wordsworth wiódł życie wycofane, naznaczone wieloma domowymi nieszczęściami: po śmierci brata kilka lat później zmarło dwoje z pięciorga jego dzieci, Thomas i Catherine (1812), a następnie w 1829 r. jego ukochana Dorothy zachorowała na chorobę paraliżującą. Paradoksalnie, właśnie wtedy znajdował się u szczytu sławy i bogactwa, otrzymując w 1843 roku tytuł Poet Laureate (następca zmarłego w tym samym roku Southeya). Zmarł 23 kwietnia 1850 roku w Rydal Mount, gdzie mieszkał od 1812 roku. Oswalda w Grasmere, wśród jezior, które tak bardzo kochał.
Przeczytaj także: biografie-pl – Awicenna
Znaczenie Ballady liryczne
Rewolucja romantyczna dotarła do Anglii wraz z Balladami lirycznymi. To prawda, że autorzy o otwarcie romantycznych skłonnościach (tacy jak Blake) poprzedzili Wordswortha i Coleridge”a o kilka dekad, a wrażliwość romantyczna, jak wszystkie ruchy, nigdy nie oderwała się całkowicie od bezpośrednio poprzedzającej ją tradycji: w rzeczywistości romantyzm rozwinął się z ponownego odkrycia wrażliwości, które przenikało literaturę XVIII wieku od drugiej połowy tego stulecia aż do Rousseau i rewolucji francuskiej.
Wielka moda na ballady „ludowe”, które biskup Percy i McPherson przedstawiają jako odkryte na nowo lub zaczerpnięte z tradycji ludowej, ale w rzeczywistości napisane lub w znacznym stopniu zmanipulowane przez autorów, już wtedy zdradzała pragnienie publiczności do poezji inspirowanej motywami ludowymi i arkadyjskimi. Utwory takie jak Myśli nocne Edwarda Younga czy Elegia pisana na wiejskim cmentarzu przez Thomasa Graya dla bezimiennych zmarłych z powodu ich przynależności do najuboższych warstw społecznych stworzyły podwaliny, na których wyrosła poezja romantyczna następnego stulecia. Nie jest przypadkiem, że Wordsworth łączy nowy zbiór pod nazwą ballad, choć przesłanki, na których artykułuje swój dyskurs, są zupełnie inne.
W przedmowie z 1802 roku pisze
Znamienne jak na tamte czasy jest otwarcie deklarowane porzucenie XVIII-wiecznej dykcji poetyckiej inspirowanej klasycystycznym modelem, według którego Pope określał naturę jako korzystnie ubraną, porzucenie motywowane nie tyle kryteriami estetycznymi, ile etycznymi, dziś uznanymi za podstawowe.
Twórczość Wordswortha jest w istocie inspirowana pragnieniem konkretu i spontaniczności, a także wspomnianą wyżej wrażliwością demokratyczną: poeta romantyczny jest definiowany jako
Poezja Wordswortha jest jednak tylko pozornie pozbawiona artyzmu: poeta umiejętnie opanował szeroko stosowany już w tradycji angielskiej (znajdujemy go już w teatrze elżbietańskim) pusty wiersz, który pozwala mu unikać rymów i posługiwać się popularnymi leksemami i wyrażeniami, co daje efekt naśladowania mowy potocznej. W przeciwieństwie do Pope”a i Drydena, sztuka jest tu sprytnie ukryta, a nie wyeksponowana, zredukowana do tego, co istotne, ponieważ przesłanie poetyckie tkwi nie tyle w formie, co w treści. Publiczność Wordswortha nie jest już dworska, lecz obejmuje wszystkie warstwy społeczne, które są bardziej wrażliwe na poezję odmłodzoną z archaicznych form i bliższą ludzkim uczuciom.
W tym wyborze językowym stoi on w opozycji do Coleridge”a, który – przeciwnie – powtarza popularną balladę, nie wyrzekając się archaizmów, z XVIII-wieczną jeszcze dbałością o rym. Z drugiej strony, sam Coleridge uważał, że codzienność i pokora podmiotu poetyckiego są nie do pogodzenia z poezją, która kieruje swój wzrok ku temu, co nadprzyrodzone lub egzotyczne: to, co piękne i wzniosłe, nie może być utożsamiane ze zwykłym życiem, ponieważ w teraźniejszości i w przemysłowej Anglii widział zagrożenie dla podstawowych wartości człowieka. Obaj poeci uważali, że powierzono im misję duchową: dla romantyków poezja była „czymś więcej niż zwykłym przekładaniem na wers prawdy filozoficznej: poeta był także prorokiem i nie tylko przepisywał prawdy otrzymane od innych, ale sam był inicjatorem prawdy” (Anthony Burgess).
Również w przedmowie do Ballad lirycznych znajdujemy ważną definicję tego, czym według Wordswortha jest poezja romantyczna:
Oznacza to, że emocje i doznania odczuwane w danym momencie będą później potrzebne poecie jako temat wiersza, kiedy już przywróci on sobie zwykły spokój. Przesłanie, jakie płynie z tego fragmentu, jest więc dwojakie: po pierwsze, otrzymujemy fundamentalną informację o tym, co jest podstawowym przedmiotem poetyki Wordswortha, czy też szerzej – poezji romantycznej, a mianowicie uczucia i emocje; otrzymujemy również definicję poezji jako niezbędnego środka do ożywienia tych emocji i uczuć, które w przeciwnym razie pozostają jedynie w pamięci.
Przeczytaj także: biografie-pl – Chanat Astrachański
Wartość pamięci: opactwo Tintern
Podczas gdy, jak powiedzieliśmy, jego przyjaciel postrzega poezję jako ucieczkę od rzeczywistości, Wordsworth oferuje swoim czytelnikom sposób na nawiązanie dialogu z teraźniejszością i społeczeństwem: choć jego poezja rozgrywa się w dzikiej i surowej scenerii angielskich jezior, jest także wspomnieniem w spokoju, dosłownie „wspomnieniem w bezruchu”, osobistych doświadczeń na łonie natury, które wzbogacają tych, którzy żyją ograniczeni rzeczywistością przemysłowej metropolii: Poeta jest nie tylko tym, który dzięki swojej szczególnej wrażliwości odbiera przekaz natury, ale także tym, który potrafi go zakodować w taki sposób, aby wywołać u czytelnika jego własne doznania wzrokowe, słuchowe, dotykowe: w najbardziej znanym wierszu zbioru, Opactwo Tintern, mówi:
Niemożliwe jest oddanie tego wiersza w języku włoskim w sposób doskonały, choćby ze względu na wartość onomatopeiczną niektórych słów, w których spółgłoski płynne i nosowe odtwarzają płynącą i opadającą wodę (toczenie – źródła – szmer). Wywołanie określonych emocji jest możliwe przede wszystkim dzięki „aktywnej” roli odbiorcy tekstu, który staje się rozmówcą pisarza i stwarza mu okazję do szczegółowego wynurzenia: jak stwierdza Wordsworth
Przeczytaj także: biografie-pl – Pitagoras
Etyka przyrody
W poezji Wordswortha natura ma przede wszystkim wartość etyczną i moralną. Przywołując Krainę Jezior w swojej poezji, Wordsworth sprawił, że ten region obdarzony przez naturę stał się znany światu, ale podkreślił również etyczną, a nie czysto utylitarną wartość skarbów środowiska. Z drugiej strony, zgodnie z tym, co sam mówił, to natura inicjowała go w życie: długie spacery po stromych górach Cumberlandu miały go opamiętać i w jakiś sposób wyrwać z izolacji, w którą popadł z powodu poważnych problemów rodzinnych.
Natura jest więc dla Wordswortha opatrznościowa, a Bóg jest stworzeniem, Bogiem immanentnym i widzialnym. Taka panteistyczna i neoplatońska wizja wszechświata przenika wczesną poezję Wordswortha: przykładem może być najsłynniejszy bodaj wiersz Lucy, A slumber Did My Spirit Seal, w którym poeta opłakuje śmierć ukochanej kobiety:
Równie neoplatońskie jest przekonanie Wordswortha, że zwłaszcza dzieci (a także ludzie nietknięci przez cywilizację – i tu pobrzmiewa echo Jeana-Jacques”a Rousseau) są bliższe Bogu, ponieważ w nich tkwi pamięć o niebiańskim świecie, w którym wszyscy byliśmy przed narodzeniem. Do najbardziej znanych postaci Ballad lirycznych należą dzieci, włóczędzy, inwalidzi, obłąkani: „niestosowne” postaci, które wywołały skandal w pierwszych latach po opublikowaniu dzieła (do tego stopnia, że stały się kanwą wielu parodii), ale które z czasem utorowały drogę większej solidarności społecznej, skłaniając wielu wiktoriańskich literatów i polityków do walki o wielkie reformy społeczne tego stulecia.
Przeczytaj także: biografie-pl – Robert II Krótkoudy
XIX wiek
Trudno sobie wyobrazić rozwój angielskiego romantyzmu bez Ballad lirycznych, a tym samym całej tradycji postromantycznej aż po dzień dzisiejszy. Właśnie ze względu na obowiązujące wówczas ograniczenia praw autorskich, które pozwalały na częściową publikację zbioru przez innych wydawców bez płacenia tantiem, jego ballady zostały opublikowane w tysiącach egzemplarzy w gazetach, co zapewniło mu znacznie większą sławę niż ta, którą zyskałby dzięki publikacji swojej książki. Podczas gdy pierwsze wydanie sprzedało się w pięciuset egzemplarzach, co było dobrym nakładem jak na ówczesne książki, gazety takie jak The Critical Review i Lady Magazine osiągnęły nakłady od czterech do dziesięciu tysięcy egzemplarzy, choć uznanie publiczności wciąż nie dotykało Coleridge”a (Ballada o starym marynarzu spadła na ostatnie miejsca po pierwszym wydaniu). Sukces Wordswortha odbił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie duże czasopisma, takie jak Literary Magazine w Filadelfii, uczyniły z niego literacki fenomen stulecia. W epoce wiktoriańskiej to Matthew Arnold bronił rewolucji poetyckiej Wordswortha przed krytykami, którzy chcieli przekazać go potomnym w jego oleograficznym przebraniu poety-laureata i poety-laureata, jakim był w późniejszych latach.
Przeczytaj także: biografie-pl – Borys Jelcyn
XX wiek
Na początku XX wieku Ballady liryczne zostały ponownie odkryte przez krytyków, powstały liczne opracowania, m.in. wspomniany już Wordsworth Herberta Reada (1930). Z tamtych lat pochodzi również praca Basila Willeya, wydana później również po włosku, poświęcona kulturze angielskiej XVII i XVIII wieku, w której podkreśla on związki poety z sensualizmem i rewolucją francuską.
Za podstawowe opracowanie dla studenta anglistyki uważa się nadal Zwierciadło i lampa M.H. Abramsa, przetłumaczone na język włoski w 1976 r. pod tytułem Lo specchio e la lampada. Autorytatywny głos sprzeciwu, który miał wywołać wiele dyskusji, należał do Roberta Mayo (1954), który w wielu postaciach Wordswortha chciał widzieć brak oryginalności i nadmierne zadłużenie w stosunku do starych osiemnastowiecznych ballad. Bardzo interesujące są także nowsze badania przeprowadzone przez P.D. Sheatsa (1973) oraz dwie prace Johna J. Jordana (1970 i 1976). Obecnie Kraina Jezior jest zabytkiem narodowym i obszarem chronionym na mocy prawa angielskiego.
Przeczytaj także: biografie-pl – Georges Rouault
Tłumaczenia z języka włoskiego
Źródła
