Wojny perskie
gigatos | 14 listopada, 2021
Streszczenie
Wojny grecko-perskie (zwane też często wojnami perskimi) były serią konfliktów między imperium Achemenidów a greckimi miastami-państwami, które rozpoczęły się w 499 r. p.n.e. i trwały do 449 r. p.n.e. Zderzenie rozbitego świata politycznego Greków z ogromnym imperium Persów rozpoczęło się, gdy Cyrus Wielki podbił zamieszkany przez Greków region Jonii w 547 r. p.n.e. Walcząc o kontrolę nad niezależnymi miastami Ionii, Persowie mianowali tyranów, którzy mieli rządzić każdym z nich. Stało się to źródłem wielu kłopotów zarówno dla Greków, jak i Persów.
W 499 r. p.n.e. tyran Miletu, Arystagoras, wyruszył z perskim wsparciem na wyprawę, której celem było podbicie wyspy Naksos. Wyprawa zakończyła się jednak klęską, a Arystagoras, uprzedzając swoją dymisję, podburzył całą hellenistyczną Azję Mniejszą do buntu przeciwko Persom. Był to początek rewolty jońskiej, która trwała do 493 r. p.n.e., stopniowo wciągając w konflikt kolejne regiony Azji Mniejszej. Arystagoras zapewnił sobie wsparcie wojskowe Aten i Eretrii, a w 498 r. p.n.e. siły te pomogły zdobyć i spalić perską stolicę regionu – Sardis. Perski król Dariusz Wielki poprzysiągł zemstę na Atenach i Eretrii za ten czyn. Bunt trwał nadal, a obie strony znalazły się w impasie w latach 497-495 p.n.e. W 494 r. p.n.e. Persowie przegrupowali się i zaatakowali epicentrum rewolty w Milecie. W bitwie pod Lade Jończycy ponieśli decydującą klęskę, a rebelia upadła, a jej ostatni członkowie zostali stłumieni w następnym roku.
Chcąc zabezpieczyć swoje imperium przed kolejnymi buntami i ingerencją Greków kontynentalnych, Dariusz rozpoczął plan podboju Grecji i ukarania Aten i Eretrii za spalenie Sardis. Pierwsza perska inwazja na Grecję rozpoczęła się w 492 roku p.n.e. Perski generał Mardoniusz z powodzeniem podporządkował sobie Trację i Macedonię, zanim kilka nieszczęśliwych wypadków zmusiło do przedwczesnego zakończenia reszty kampanii. W 490 r. p.n.e. do Grecji wysłano drugie siły, tym razem przez Morze Egejskie, pod dowództwem Datisa i Artafernesa. Ekspedycja ta podporządkowała sobie Cyklady, a następnie obległa, zdobyła i zrównała z ziemią Eretrię. Jednak w drodze do Aten siły perskie zostały zdecydowanie pokonane przez Ateńczyków w bitwie pod Maratonem, co na razie zakończyło perskie wysiłki.
Dariusz wtedy zaczął planować całkowity podbój Grecji, ale zmarł w 486 r. p.n.e. i odpowiedzialność za podbój przeszła na jego syna Kserksesa. W 480 r. p.n.e. Kserkses osobiście poprowadził drugą perską inwazję na Grecję z jedną z największych starożytnych armii, jakie kiedykolwiek zgromadzono. Zwycięstwo nad sprzymierzonymi państwami greckimi w słynnej bitwie pod Termopilami pozwoliło Persom spalić ewakuowane Ateny i opanować większą część Grecji. Jednak dążąc do zniszczenia połączonej floty greckiej, Persowie ponieśli dotkliwą porażkę w bitwie pod Salaminą. W następnym roku skonfederowani Grecy przeszli do ofensywy, zdecydowanie pokonując armię perską w bitwie pod Plataea i kończąc inwazję imperium Achemenidów na Grecję.
Po sukcesie Grecy zniszczyli resztę perskiej floty w bitwie pod Mykale, a następnie wypędzili perskie garnizony z Sestos (479 r. p.n.e.) i Bizancjum (478 r. p.n.e.). Po wycofaniu się Persów z Europy i zwycięstwie Greków pod Mykale, Macedonia i miasta-państwa Jonii odzyskały niepodległość. Działania generała Pauzaniasza podczas oblężenia Bizancjum zraziły wiele państw greckich do Spartan, dlatego wokół ateńskiego przywództwa odtworzono antyperski sojusz, który nazwano Ligą Delijską. Liga Deliańska kontynuowała kampanię przeciwko Persji przez następne trzy dekady, zaczynając od wypędzenia pozostałych perskich garnizonów z Europy. W bitwie pod Eurymedonem w 466 r. p.n.e. Liga odniosła podwójne zwycięstwo, które ostatecznie zapewniło wolność miastom Ionii. Jednak zaangażowanie Ligi w egipską rewoltę Inarosa II przeciwko Artakserksesowi I (460-454 p.n.e.) przyniosło Grekom katastrofalną klęskę i dalsze działania zostały zawieszone. Grecka flota została wysłana na Cypr w 451 r. p.n.e., ale niewiele osiągnęła, a kiedy się wycofała, wojny grecko-perskie dobiegły końca. Niektóre źródła historyczne sugerują, że koniec działań wojennych został zaznaczony przez traktat pokojowy między Atenami a Persją, Pokój Kalliasa.
Wszystkie zachowane źródła pierwotne dotyczące wojen grecko-perskich są greckie; nie zachowały się żadne współczesne relacje w innych językach. Zdecydowanie najważniejszym źródłem jest grecki historyk Herodot z V wieku. Herodot, który został nazwany „ojcem historii”, urodził się w 484 r. p.n.e. w Halikarnasie w Azji Mniejszej (wówczas część imperium perskiego). Napisał swoje „Dociekania” (greckie Historia, angielskie (The) Histories) około 440-430 r. p.n.e., próbując prześledzić początki wojen grecko-perskich, które byłyby jeszcze niedawną historią. Podejście Herodota było nowatorskie i, przynajmniej w społeczeństwie zachodnim, to on wymyślił „historię” jako dyscyplinę. Jak pisze historyk Tom Holland: „Po raz pierwszy kronikarz postawił sobie za cel odnalezienie źródeł konfliktu nie w przeszłości tak odległej, że aż bajecznej, nie w kaprysach i życzeniach jakiegoś boga, nie w roszczeniach ludu do manifestacji przeznaczenia, lecz raczej w wyjaśnieniach, które mógł osobiście zweryfikować.”
Niektórzy z późniejszych historyków starożytnych, począwszy od Tucydesa, krytykowali Herodota i jego metody. Niemniej jednak Tucydides zdecydował się rozpocząć swoją historię w miejscu, w którym Herodot ją zakończył (przy oblężeniu Sestos) i uważał, że historia Herodota jest na tyle dokładna, że nie wymaga ponownego pisania ani poprawiania. Plutarch skrytykował Herodota w swoim eseju „O złośliwości Herodota”, opisując go jako „Philobarbarosa” (miłośnika barbarzyńców) za to, że nie był wystarczająco pro-grecki, co sugeruje, że Herodot mógł w istocie wykonać rozsądną pracę bycia bezstronnym. Negatywna opinia o Herodocie została przeniesiona do renesansowej Europy, choć Herodot nadal cieszył się dużą poczytnością. Jednak od XIX wieku jego reputacja została znacznie zrehabilitowana dzięki znaleziskom archeologicznym, które wielokrotnie potwierdziły jego wersję wydarzeń. Współczesny pogląd jest taki, że Herodot wykonał w swojej Historii kawał dobrej roboty, ale niektóre szczegóły (zwłaszcza liczbę wojsk i daty) należy traktować sceptycznie. Mimo to niektórzy historycy nadal uważają, że Herodot zmyślił znaczną część swojej historii.
Wojskowa historia Grecji pomiędzy końcem drugiej perskiej inwazji na Grecję a wojną peloponeską (479-431 p.n.e.) nie jest dobrze poparta zachowanymi źródłami starożytnymi. Okres ten, czasami określany przez starożytnych pisarzy jako pentekontaetia (πεντηκονταετία, Pięćdziesiąt lat), był okresem względnego pokoju i dobrobytu w Grecji. Najbogatszym źródłem dla tego okresu, a zarazem najbardziej współczesnym, jest Historia wojny peloponeskiej Thucydidesa, która przez współczesnych historyków jest powszechnie uważana za wiarygodną relację pierwotną. Tucydides wspomina o tym okresie jedynie w dygresji na temat wzrostu potęgi ateńskiej w okresie poprzedzającym wojnę peloponeską, a jego relacja jest krótka, prawdopodobnie wybiórcza i pozbawiona jakichkolwiek dat. Niemniej jednak relacja Tucydidesa może być, i jest, wykorzystywana przez historyków do sporządzenia szkieletowej chronologii tego okresu, na którą można nałożyć szczegóły pochodzące z zapisów archeologicznych i od innych pisarzy.
Więcej szczegółów dotyczących całego okresu dostarcza Plutarch, w swoich biografiach Themistoklesa, Arystydesa, a zwłaszcza Cimona. Plutarch pisał około 600 lat po omawianych wydarzeniach, jest więc źródłem wtórnym, ale często wymienia swoje źródła, co pozwala w pewnym stopniu zweryfikować jego wypowiedzi. W swoich biografiach czerpie bezpośrednio z wielu starożytnych historii, które się nie zachowały, dzięki czemu często zachowuje szczegóły epoki pominięte w relacjach Herodota i Tucydidesa. Ostatnim ważnym istniejącym źródłem dla tego okresu jest historia powszechna (Bibliotheca historica) Sycylijczyka z I w. p.n.e., Diodorusa Siculusa. Wiele z tego okresu pochodzi od dużo wcześniejszego greckiego historyka Efora, który również napisał historię powszechną. Diodor jest również źródłem wtórnym i często jest wyśmiewany przez współczesnych historyków za swój styl i nieścisłości, ale zachował wiele szczegółów dotyczących okresu starożytnego, których nie można znaleźć nigdzie indziej.
Dalsze rozproszone szczegóły można znaleźć w Opisie Grecji Pauzaniasza, podczas gdy bizantyjski słownik Suda z X w. n.e. zachowuje pewne anegdoty, których nie można znaleźć nigdzie indziej. Do pomniejszych źródeł z tego okresu należą dzieła Pompejusza Trogusa (epitomizowane przez Justyniana), Korneliusza Neposa i Ctesiasa z Cnidus (epitomizowane przez Focjusza), które nie zachowały się w oryginalnej formie tekstowej. Dzieła te nie są uważane za wiarygodne (zwłaszcza Ctesias) i nie są szczególnie przydatne do rekonstrukcji historii tego okresu.
Kilka fizycznych pozostałości po tym konflikcie zostało odnalezionych przez archeologów. Najsłynniejszą z nich jest Kolumna Węża w Stambule, która pierwotnie została ustawiona w Delfach dla upamiętnienia greckiego zwycięstwa pod Plataea. W 1939 r. grecki archeolog Spyridon Marinatos odnalazł na wzgórzu Kolonos na polu Termopile pozostałości licznych perskich grotów strzał, które obecnie powszechnie uważa się za miejsce ostatniego zwycięstwa obrońców.
Grecy okresu klasycznego wierzyli, że w ciemnym wieku, który nastąpił po upadku cywilizacji mykeńskiej, znaczna liczba Greków uciekła i wyemigrowała do Azji Mniejszej i tam się osiedliła. Współcześni historycy generalnie akceptują tę migrację jako historyczną (ale oddzieloną od późniejszej kolonizacji Morza Śródziemnego przez Greków). Są jednak tacy, którzy uważają, że jońska migracja nie może być wyjaśniona tak prosto, jak twierdzili klasyczni Grecy. Osadnicy ci pochodzili z trzech grup plemiennych: Ajolów, Dorów i Jończyków. Jończycy osiedlili się na wybrzeżach Lidii i Karii, zakładając dwanaście miast, które tworzyły Jonię. Były to: Miletus, Myus i Priene w Carii; Efez, Kolofon, Lebedos, Teos, Clazomenae, Phocaea i Erythrae w Lidii oraz wyspy Samos i Chios. Chociaż miasta jońskie były od siebie niezależne, uznawały swoje wspólne dziedzictwo i podobno miały wspólną świątynię i miejsce spotkań – Panionion. W ten sposób utworzyły „ligę kulturową”, do której nie dopuszczały innych miast, ani nawet innych plemiennych Jończyków.
Miasta Ionii pozostały niezależne do czasu, gdy zostały podbite przez Lidyjczyków z zachodniej części Azji Mniejszej. Król lidyjski Aljattes zaatakował Miletus, konflikt ten zakończył się traktatem o sojuszu między Miletus i Lidią, który oznaczał, że Miletus będzie miał wewnętrzną autonomię, ale w sprawach zagranicznych będzie podążał za Lidią. W tym czasie Lidyjczycy byli również w konflikcie z imperium medyjskim, a Milezyjczycy wysłali armię, aby pomóc Lidyjczykom w tym konflikcie. W końcu doszło do pokojowego porozumienia między Medami a Lidyjczykami, w którym granicę między królestwami wyznaczała rzeka Halys. Słynny król lidyjski Krezus zastąpił swojego ojca Aljattesa około 560 roku p.n.e. i rozpoczął podbój innych greckich państw-miast w Azji Mniejszej.
Perski książę Cyrus poprowadził rebelię przeciwko ostatniemu medyjskiemu królowi Astyagesowi w 553 r. p.n.e. Cyrus był wnukiem Astyagesa i był wspierany przez część medyjskiej arystokracji. W 550 r. p.n.e. rebelia dobiegła końca, a Cyrus wyszedł z niej zwycięsko, zakładając w miejsce królestwa Medów imperium Achemenidów. Krezus dostrzegł, że zamieszki w imperium medyjskim i Persji są okazją do powiększenia swojego królestwa, i zapytał wyrocznię w Delfach, czy powinien je zaatakować. Wyrocznia rzekomo udzieliła słynnej dwuznacznej odpowiedzi, że „jeśli Krezus przekroczy Halys, zniszczy wielkie imperium”. Ślepy na dwuznaczność tej przepowiedni, Krezus zaatakował Persów, ale w końcu został pokonany, a Lidia przypadła Cyrusowi. Przekraczając rzekę Halys, Krezus rzeczywiście zniszczył wielkie imperium – swoje własne.
Walcząc z Lidyjczykami, Cyrus wysłał do Ionian poselstwa z prośbą o rewoltę przeciwko panowaniu lidyjskiemu, czego Ionianie odmówili. Po tym, jak Cyrus zakończył podbój Lidii, miasta jońskie zaproponowały, że zostaną jego poddanymi na tych samych warunkach, na jakich były poddanymi Krezusa. Cyrus odmówił, powołując się na niechęć Jończyków do udzielenia mu wcześniej pomocy. Jonowie przygotowali się więc do obrony, a Cyrus wysłał medyjskiego generała Harpagusa, by ich podbił. Najpierw zaatakował Foceę; Fokejczycy zdecydowali się całkowicie opuścić swoje miasto i udać się na wygnanie na Sycylię, zamiast zostać poddanymi Persów (choć wielu z nich później powróciło). Niektórzy Teajowie również zdecydowali się wyemigrować, gdy Harpagus zaatakował Teos, ale reszta Jończyków pozostała, a każdy z nich został po kolei podbity.
W latach po podboju Persowie uznali, że Jonowie są trudni do rządzenia. W innych częściach imperium Cyrus wyłonił elitarne grupy tubylców, takie jak kapłaństwo z Judei, które miały mu pomóc w rządzeniu nowymi poddanymi. W greckich miastach w tym czasie nie istniały takie grupy; podczas gdy zwykle istniała arystokracja, była ona nieuchronnie podzielona na zwalczające się frakcje. Persowie zdecydowali się więc na sponsorowanie tyrana w każdym z miast jońskich, mimo że wciągało ich to w wewnętrzne konflikty. Co więcej, niektórzy tyrani mogli rozwinąć niezależne tendencje i musieli zostać zastąpieni. Sami tyrani stanęli przed trudnym zadaniem – musieli odeprzeć najgorszą nienawiść swoich współobywateli, a jednocześnie pozostać w łaskach Persów. W przeszłości greckie państwa często były rządzone przez tyranów, ale ta forma rządów chyliła się ku upadkowi. Dawni tyrani musieli być silnymi i zdolnymi przywódcami, podczas gdy władcy mianowani przez Persów byli po prostu ludźmi z miejsca. Wspierani przez perską potęgę militarną, tyrani ci nie potrzebowali poparcia ludności, mogli więc rządzić w sposób absolutny. W przededniu wojen grecko-perskich ludność jońska była już prawdopodobnie niezadowolona i gotowa do buntu.
Przeczytaj także: biografie-pl – Godiva
Działania wojenne w starożytnym basenie Morza Śródziemnego
W wojnach grecko-perskich obie strony wykorzystywały piechotę uzbrojoną we włócznie i lekkie oddziały rakietowe. Armie greckie kładły nacisk na cięższą piechotę, podczas gdy armie perskie preferowały lżejsze typy oddziałów.
Perskie wojsko składało się z różnorodnej grupy mężczyzn pochodzących z różnych narodów imperium. Jednak według Herodota istniała przynajmniej ogólna zgodność w uzbrojeniu i stylu walki. Żołnierze byli zazwyczaj uzbrojeni w łuk, „krótką włócznię” i miecz lub topór, a także nosili wiklinową tarczę. Noszono skórzaną kurtkę, choć osoby o wysokim statusie nosiły wysokiej jakości zbroję metalową. Persowie najprawdopodobniej używali swoich łuków, by osłabić przeciwnika, a następnie zamykali się, by zadać ostateczny cios włóczniami i mieczami. Pierwszy szereg perskich formacji piechoty, tzw. sparabara, nie miał łuków, nosił większe tarcze z wikliny i czasami był uzbrojony w dłuższe włócznie. Ich zadaniem była ochrona tylnych szeregów formacji. Kawaleria walczyła prawdopodobnie jako lekko uzbrojona kawaleria rakietowa.
Styl walki między greckimi miastami-państwami, który sięga co najmniej 650 r. p.n.e. (jak wynika z „wazy Chigi”), opierał się na falandze hoplitów wspieranych przez oddziały rakietników. Hoplici” byli pieszymi żołnierzami wywodzącymi się zazwyczaj z klasy średniej (w Atenach zwanej zeugitami), których stać było na wyposażenie niezbędne do walki w ten sposób. Ciężka zbroja obejmowała zwykle napierśnik lub linothorax, skwarki, hełm i dużą, okrągłą, wklęsłą tarczę (aspis lub hoplon). Hoplici uzbrojeni byli w długie włócznie (dory), które były znacznie dłuższe od włóczni perskich, oraz miecz (xiphos). Ciężka zbroja i dłuższe włócznie czyniły ich lepszymi w walce wręcz i dawały im znaczną ochronę przed atakami z dystansu. Lekko uzbrojeni potyczkarze, psiloi, również stanowili część greckiej armii, której znaczenie rosło w czasie konfliktu; na przykład w bitwie pod Plataea mogli stanowić ponad połowę greckiej armii. W bitwach z okresu wojen grecko-perskich nie odnotowano użycia kawalerii w armiach greckich.
Na początku konfliktu wszystkie siły morskie we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego przestawiły się na triremy, okręty wojenne napędzane trzema wiosłami. Najpopularniejszą taktyką morską w tym okresie było taranowanie (greckie triremy były wyposażone w taran z odlewu brązu na dziobie) lub abordaż przy pomocy marynarzy. Bardziej doświadczone potęgi morskie zaczęły do tego czasu stosować manewr znany jako diekplous. Nie jest jasne, na czym on polegał, ale prawdopodobnie polegał na wpływaniu w luki między okrętami przeciwnika i wbijaniu się w ich burty.
Siły morskie Persów pochodziły głównie z morskich mieszkańców imperium: Fenicjanie, Egipcjanie, Cylijczycy i Cypryjczycy. Inne regiony nadmorskie imperium perskiego dostarczały okrętów przez cały czas trwania wojen.
W 507 r. p.n.e. Artafanes, jako brat Dariusza I i satrapa Azji Mniejszej w swojej stolicy Sardis, otrzymał ambasadę z nowo demokratycznych Aten, prawdopodobnie wysłaną przez Klejstenesa, który szukał perskiej pomocy, by przeciwstawić się zagrożeniom ze strony Sparty. Herodot podaje, że Artaforn nie znał wcześniej Ateńczyków i jego pierwsza reakcja brzmiała: „Kim są ci ludzie?”. Artafenes poprosił Ateńczyków o „wodę i ziemię”, symbol poddania, jeśli chcą pomocy od króla Achemenidów. Ateńscy ambasadorowie najwyraźniej zgodzili się na podporządkowanie i danie „Ziemi i Wody”. Artafenes doradził też Ateńczykom, że powinni przyjąć z powrotem ateńskiego tyrana Hippiasa. Persowie zagrozili, że zaatakują Ateny, jeśli nie przyjmą Hippiasa. Ateńczycy woleli jednak pozostać demokratyczni mimo zagrożenia ze strony Persji, a ambasadorowie zostali zdezawuowani i ocenzurowani po powrocie do Aten.
Ateńczycy wysłali posłów do Sardis, chcąc zawrzeć przymierze z Persami, gdyż wiedzieli, że sprowokowali Lacedaemończyków i Klejstenesa do wojny. Gdy wysłannicy przybyli do Sardis i mówili tak, jak im kazano, Artafreneusz, syn Hystaspesa, wicekról Sardis, zapytał ich: „Kim jesteście i gdzie mieszkacie, którzy pragniecie sojuszu z Persami?”. Dowiedziawszy się o tym od wysłanników, dał im odpowiedź, której treść brzmiała, że jeśli Ateńczycy dadzą królowi Dariuszowi ziemię i wodę, to on zawrze z nimi przymierze, ale jeśli nie, to rozkazał im, by odeszli. Wysłannicy naradzili się razem i zgodzili się dać to, o co prosili, chcąc zawrzeć przymierze. Wrócili więc do swego kraju, a potem byli bardzo obwiniani za to, co zrobili.
Istnieje możliwość, że władca Achemenidów postrzegał teraz Ateńczyków jako poddanych, którzy uroczyście przyrzekli poddanie poprzez dar „Ziemi i Wody”, i że kolejne działania Ateńczyków, takie jak ich interwencja w rewolcie jońskiej, były postrzegane jako złamanie przysięgi i bunt wobec centralnej władzy władcy Achemenidów.
Powstanie Jońskie i związane z nim bunty w Eolis, Doris, na Cyprze i w Karii były zbrojnymi rebeliami kilku regionów Azji Mniejszej przeciwko perskiemu panowaniu, trwającymi od 499 do 493 r. p.n.e. U podstaw rebelii leżało niezadowolenie greckich miast Azji Mniejszej z tyranów wyznaczonych przez Persję do rządzenia nimi, a także sprzeciw wobec indywidualnych działań dwóch tyranów z Milezji, Histiaeusa i Aristagorasa. W 499 r. p.n.e. ówczesny tyran Miletu, Arystagoras, podjął wspólną wyprawę z perskim satrapą Artafornem na podbój Naksos, chcąc w ten sposób wzmocnić swoją pozycję w Milecie (zarówno pod względem finansowym, jak i prestiżowym). Arystagoras, przeczuwając rychłe usunięcie go ze stanowiska tyrana, postanowił podburzyć całą Jonię do buntu przeciwko królowi perskiemu Dariuszowi Wielkiemu.
Mając trudności z rządzeniem niezależnymi miastami Ionii, Persowie mianowali lokalnych tyranów, którzy rządzili każdym z nich. Stało się to źródłem wielu kłopotów zarówno dla Greków, jak i Persów. W 498 r. p.n.e. Jonowie, wspierani przez wojska z Aten i Eretrii, pomaszerowali, zdobyli i spalili Sardis. Jednak w drodze powrotnej do Jonii podążyły za nimi oddziały perskie i zostały zdecydowanie pokonane w bitwie pod Efezem. Ta kampania była jedyną ofensywną akcją podjętą przez Jończyków, którzy następnie przeszli do defensywy. Persowie odpowiedzieli w 497 r. p.n.e. potrójnym atakiem mającym na celu odzyskanie peryferyjnych obszarów zbuntowanego terytorium, ale rozprzestrzenienie się rewolty na Carię oznaczało, że największa armia pod dowództwem Dariusza przeniosła się właśnie tam. Początkowo z powodzeniem prowadziła ona kampanię w Karii, ale została rozbita w zasadzce w bitwie pod Pedasus. Spowodowało to patową sytuację przez resztę lat 496 i 495 p.n.e.
W 494 r. p.n.e. armia i flota perska przegrupowały się i ruszyły prosto na epicentrum rebelii w Milecie. Flota jońska próbowała bronić Miletu drogą morską, ale została pokonana w bitwie pod Lade, po tym jak Samnijczycy się wycofali. Miletus został oblężony, zdobyty, a jego ludność zniewolona. Ta podwójna porażka skutecznie położyła kres rewolcie, w wyniku czego Karyjczycy poddali się Persom. Persowie spędzili 493 rok p.n.e., redukując miasta wzdłuż zachodniego wybrzeża, które wciąż stawiały im opór, zanim w końcu narzucili Ionii ugodę pokojową, która została uznana za
Powstanie Jońskie było pierwszym poważnym konfliktem między Grecją a imperium Achemenidów i stanowiło pierwszą fazę wojen grecko-perskich. Azja Mniejsza została ponownie przyłączona do Persji, ale Dariusz obiecał ukarać Ateny i Eretrię za ich poparcie dla rewolty. Ponadto, widząc, że sytuacja polityczna w Grecji stanowi ciągłe zagrożenie dla stabilności jego imperium, postanowił rozpocząć podbój całej Grecji.
Po podbiciu Ionii Persowie zaczęli planować kolejne posunięcia mające na celu ugaszenie zagrożenia dla ich imperium ze strony Grecji oraz ukaranie Aten i Eretrii. Wynikająca z tego pierwsza perska inwazja na Grecję składała się z dwóch głównych kampanii.
Przeczytaj także: historia-pl – Monarchia Habsburgów
492 P.N.E: Kampania Mardoniusza
Pierwszą kampanię, w 492 roku p.n.e., poprowadził zięć Dariusza, Mardoniusz, który ponownie podporządkował sobie Trację, która od 513 roku p.n.e. nominalnie należała do imperium perskiego. Mardoniuszowi udało się również zmusić Macedonię do stania się w pełni podporządkowanym królestwem klienckim Persji; wcześniej była wasalem, ale zachowała szeroki zakres autonomii. Jednak dalszy postęp w tej kampanii został uniemożliwiony, gdy flota Mardoniusza została rozbita podczas sztormu u wybrzeży góry Athos. Sam Mardoniusz został ranny podczas najazdu trackiego plemienia na jego obóz, po czym wrócił z resztą ekspedycji do Azji.
W następnym roku, po wyraźnym ostrzeżeniu o swoich planach, Dariusz wysłał ambasadorów do wszystkich miast Grecji, żądając ich podporządkowania. Poddały mu się prawie wszystkie, z wyjątkiem Aten i Sparty, które w zamian za to dokonały egzekucji ambasadorów. Gdy Ateny nadal się opierały, a Sparta była z nim w stanie skutecznej wojny, Dariusz zarządził kolejną kampanię wojskową na następny rok.
Przeczytaj także: biografie-pl – Homer
490 p.n.e.: Kampania Datisa i Artafernesa
W 490 r. p.n.e. Datis i Artafanes (syn satrapy Artafanesa) otrzymali dowództwo nad amfibijnymi siłami inwazyjnymi i wyruszyli z Cylicji. Siły perskie popłynęły najpierw na wyspę Rodos, gdzie w kronice świątyni Lindian zapisano, że Datis oblegał miasto Lindos, ale bezskutecznie. Następnie flota popłynęła na Naksos, by ukarać Naksyjczyków za ich opór wobec nieudanej wyprawy, którą Persowie zorganizowali tam dekadę wcześniej. Wielu mieszkańców uciekło w góry, a ci, których Persowie złapali, zostali zniewoleni. Następnie Persowie spalili miasto i świątynie Naksyjczyków. Następnie flota ruszyła w podróż przez resztę Morza Egejskiego w drodze do Eretrii, biorąc zakładników i żołnierzy z każdej wyspy.
Grupa przepłynęła do Eubei i do pierwszego ważnego celu, Eretrii. Eretriańczycy nie podjęli żadnej próby powstrzymania Persów przed lądowaniem i posuwaniem się naprzód, przez co pozwolili się oblegać. Przez sześć dni Persowie atakowali mury, ponosząc straty po obu stronach. Jednak siódmego dnia dwóch cieszących się dobrą reputacją Eretryjczyków otworzyło bramy i zdradziło miasto Persom. Miasto zostało zrównane z ziemią, a świątynie i sanktuaria splądrowane i spalone. Ponadto, zgodnie z rozkazem Dariusza, Persowie zniewolili wszystkich pozostałych mieszczan.
Następnie flota perska skierowała się na południe wzdłuż wybrzeża Attyki, lądując w zatoce Maratońskiej, około 40 kilometrów (25 mil) od Aten. Pod wodzą Miltiadesa, generała z największym doświadczeniem w walce z Persami, armia ateńska ruszyła, by zablokować dwa wyjścia z równiny Maratońskiej. Przez pięć dni trwał impas, zanim Persowie zdecydowali się ruszyć na Ateny i zaczęli ładować swoje wojska z powrotem na statki. Gdy Persowie załadowali swoją kawalerię (ich najsilniejsi żołnierze) na statki, 10 000 ateńskich żołnierzy zeszło ze wzgórz otaczających równinę. Grecy zmiażdżyli słabszych perskich piechurów, rozbijając skrzydła, a następnie skierowali się w stronę centrum perskiej linii. Resztki perskiej armii uciekły na swoje statki i opuściły bitwę. Herodot zapisał, że na polu bitwy naliczono 6 400 ciał Persów; Ateńczycy stracili tylko 192 ludzi.
Gdy tylko perskie niedobitki wypłynęły w morze, Ateńczycy jak najszybciej pomaszerowali do Aten. Przybyli na czas, by uniemożliwić Artafornesowi zapewnienie sobie desantu w Atenach. Widząc straconą szansę, Artaforn zakończył roczną kampanię i wrócił do Azji.
Bitwa pod Maratonem była przełomowym momentem w wojnach grecko-perskich, pokazując Grekom, że Persów można pokonać. Podkreśliła również wyższość silnie opancerzonych greckich hoplitów i pokazała ich potencjał, gdy byli mądrze wykorzystywani.
Przeczytaj także: biografie-pl – Kaligula
Imperium Achemenidów
Po niepowodzeniu pierwszej inwazji Dariusz rozpoczął tworzenie nowej, ogromnej armii, z którą zamierzał całkowicie podporządkować sobie Grecję. Jednak w 486 r. p.n.e. jego egipscy poddani zbuntowali się, a bunt wymusił bezterminowe odroczenie jakiejkolwiek greckiej wyprawy. Dariusz zmarł w trakcie przygotowań do wyprawy na Egipt, a tron Persji przeszedł w ręce jego syna Kserksesa I. Kserkses zdławił egipską rewoltę i bardzo szybko wznowił przygotowania do inwazji na Grecję. Ponieważ miała to być inwazja na pełną skalę, wymagała długotrwałego planowania, gromadzenia zapasów i poboru do wojska. Kserkses zdecydował, że Hellespont zostanie przerzucony przez most, by umożliwić jego armii przeprawę do Europy, oraz że należy przekopać kanał przez przesmyk na górze Athos (w 492 r. p.n.e. perska flota została zniszczona podczas okrążania tego wybrzeża). Były to wyczyny o wyjątkowej ambicji, które przerosłyby możliwości jakiegokolwiek innego ówczesnego państwa. Kampania została jednak opóźniona o rok z powodu kolejnej rewolty w Egipcie i Babilonii.
Persowie zyskali przychylność kilku greckich miast-państw, w tym Argos, które zobowiązały się do ucieczki, gdy Persowie dotrą do ich granic. Ród Aleuadae, który władał Larisą w Tesalii, widział w inwazji szansę na rozszerzenie swojej władzy. Podejrzewano, że Tebowie, choć nie byli wyraźnie „medycejscy”, są skłonni pomóc Persom, gdy tylko nadejdą siły inwazyjne.
W 481 r. p.n.e., po około czterech latach przygotowań, Kserkses zaczął zbierać wojska do inwazji na Europę. Herodot podaje nazwy 46 narodów, z których rekrutowali się żołnierze. Armia perska została zebrana w Azji Mniejszej latem i jesienią 481 r. p.n.e. Wojska ze wschodnich satrapii zostały zebrane w Kritali w Kapadocji i poprowadzone przez Kserksesa do Sardis, gdzie spędziły zimę. Wczesną wiosną ruszyły do Abydos, gdzie zostały połączone z armiami zachodnich satrapii. Następnie armia, którą Kserkses zebrał, pomaszerowała w kierunku Europy, przekraczając Hellespont po dwóch mostach pontonowych.
Liczba wojsk, które Kserkses zebrał na drugą inwazję na Grecję, była przedmiotem niekończących się sporów. Większość współczesnych uczonych odrzuca jako nierealistyczne liczby 2,5 miliona podane przez Herodota i inne starożytne źródła, ponieważ zwycięzcy prawdopodobnie źle obliczyli lub przesadzili. Temat ten był gorąco dyskutowany, ale konsensus obraca się wokół liczby 200 000.
Wielkość floty perskiej jest również, choć może w mniejszym stopniu, przedmiotem sporów. Inni starożytni autorzy zgadzają się z podaną przez Herodota liczbą 1 207. Liczby te są według starożytnych standardów spójne, co można zinterpretować, że liczba około 1200 jest poprawna. Wśród współczesnych uczonych niektórzy zaakceptowali tę liczbę, choć sugerują, że musiała być ona niższa do bitwy pod Salaminą. Inne najnowsze prace na temat wojen perskich odrzucają tę liczbę, uważając, że 1 207 to raczej odniesienie do połączonej floty greckiej z Iliady. Twierdzą one, że Persowie mogli wystawić na Morze Egejskie nie więcej niż 600 okrętów wojennych.
Przeczytaj także: biografie-pl – Jan Vermeer
Greckie państwa-miasta
Rok po Maratonie Miltiades, bohater spod Maratonu, został ranny podczas wyprawy wojennej na Paros. Wykorzystując jego niedyspozycję, potężny ród Alkmaeonidów zaaranżował wniesienie przeciwko niemu oskarżenia o niepowodzenie kampanii. Miltiades został ukarany ogromną grzywną za „oszukanie Ateńczyków”, ale kilka tygodni później zmarł z powodu odniesionej rany.
Polityk Themistokles, z ugruntowaną wśród biedoty bazą władzy, wypełnił pustkę po śmierci Miltiadesa i w następnej dekadzie stał się najbardziej wpływowym politykiem w Atenach. W tym okresie Themistokles nadal wspierał rozbudowę ateńskiej marynarki wojennej. Ateńczycy przez cały ten okres byli świadomi, że perskie zainteresowanie Grecją nie wygasło, a polityka morska Themistoklesa może być postrzegana w świetle potencjalnego zagrożenia ze strony Persji. Arystydes, wielki rywal Themistoklesa i mistrz zeugitów („wyższej klasy hoplitów”) energicznie sprzeciwiał się takiej polityce.
W 483 r. p.n.e. w ateńskich kopalniach w Laurium znaleziono nowe, ogromne pokłady srebra. Themistokles zaproponował, że srebro powinno zostać wykorzystane do budowy nowej floty trirem, rzekomo w celu pomocy w trwającej od dawna wojnie z Eginą. Plutarch sugeruje, że Themistokles celowo unikał wzmianki o Persji, uważając, że jest ona zbyt odległym zagrożeniem dla Ateńczyków, by podejmować działania, ale celem floty było przeciwdziałanie Persji. Fine sugeruje, że wielu Ateńczyków musiało przyznać, że taka flota będzie potrzebna, by stawić opór Persom, których przygotowania do nadchodzącej kampanii były znane. Wniosek Themistoklesa przeszedł łatwo, mimo silnego sprzeciwu Arystydesa. Przyczyną jego przyjęcia było zapewne pragnienie wielu uboższych Ateńczyków, by zatrudnić się odpłatnie jako wioślarze we flocie. Ze starożytnych źródeł nie wynika jasno, czy początkowo zezwolono na budowę 100 czy 200 okrętów; zarówno Fine, jak i Holland sugerują, że początkowo zezwolono na budowę 100 okrętów, a w drugim głosowaniu zwiększono tę liczbę do poziomu obserwowanego podczas drugiej inwazji. Arystydes nadal sprzeciwiał się polityce Themistoklesa, a napięcie między dwoma obozami narastało przez zimę, tak że ostracyzm w 482 roku p.n.e. stał się bezpośrednią rywalizacją między Themistoklesem a Arystydesem. W tym, co Holland określa jako pierwsze na świecie referendum, Arystydes został poddany ostracyzmowi, a polityka Themistoklesa zyskała poparcie. Rzeczywiście, zdając sobie sprawę z perskich przygotowań do nadchodzącej inwazji, Ateńczycy zagłosowali za budową większej liczby okrętów niż ta, o którą prosił Themistocles. W ten sposób, podczas przygotowań do inwazji perskiej, Teistokles stał się czołowym politykiem w Atenach.
Spartański król Demaratus został pozbawiony władzy królewskiej w 491 r. p.n.e. i zastąpiony swoim kuzynem Leotychidesem. Jakiś czas po 490 r. p.n.e. upokorzony Demaratus postanowił udać się na wygnanie i udał się na dwór Dariusza w Suzie. Od tego czasu Demaratus działał jako doradca Dariusza, a później Kserksesa, w sprawach greckich i towarzyszył Kserksesowi podczas drugiej inwazji perskiej. Na końcu 7 księgi Herodota znajduje się anegdota o tym, że przed drugą inwazją Demaratus wysłał do Sparty pozornie pustą tabliczkę z wosku. Kiedy wosk został usunięty, na drewnianym podkładzie znaleziono wydrapaną wiadomość, która ostrzegała Spartan o planach Kserksesa. Wielu historyków uważa jednak, że rozdział ten został wstawiony do tekstu przez późniejszego autora, prawdopodobnie w celu wypełnienia luki między końcem księgi siódmej a początkiem ósmej. Prawdziwość tej anegdoty jest więc niejasna.
W 481 roku p.n.e. Kserkses wysłał ambasadorów do państw-miast w całej Grecji, prosząc o żywność, ziemię i wodę jako oznaki ich uległości wobec Persji. Jednak ambasadorzy Kserksesa celowo omijali Ateny i Spartę, licząc na to, że te państwa nie dowiedzą się o planach Persów. Państwa przeciwne Persji zaczęły więc skupiać się wokół tych dwóch państw-miast. Późną jesienią 481 roku p.n.e. w Koryncie odbył się kongres państw, na którym zawiązano konfederację greckich miast-państw. Konfederacja ta miała uprawnienia zarówno do wysyłania wysłanników z prośbą o pomoc, jak i do wysyłania wojsk z państw członkowskich do punktów obronnych po wspólnych konsultacjach. Herodot nie formułuje abstrakcyjnej nazwy dla tego związku, lecz nazywa ich po prostu „οἱ Ἕλληνες” (Grekami) oraz „Grekami, którzy zaprzysięgli sojusz” (przekład Godleya) lub „Grekami, którzy się zbratali” (przekład Rawlinsona). Od tej pory będą oni określani mianem „sprzymierzeńców”. Sparta i Ateny odgrywały wiodącą rolę w kongresie, ale interesy wszystkich państw wpływały na strategię obronną. Niewiele wiadomo o wewnętrznych działaniach kongresu i dyskusjach podczas jego posiedzeń. Tylko 70 z prawie 700 greckich miast-państw wysłało swoich przedstawicieli. Niemniej jednak było to godne uwagi dla rozczłonkowanego świata greckiego, zwłaszcza że wiele z obecnych na kongresie miast-państw było nadal technicznie w stanie wojny między sobą.
Przeczytaj także: biografie-pl – Jarosław I Mądry
Wczesny 480 p.n.e.: Tracja, Macedonia i Tesalia
Przekroczywszy granice Europy w kwietniu 480 r. p.n.e., armia perska rozpoczęła marsz na Grecję, co zajęło jej 3 miesiące na przebycie bez oporu drogi z Hellespontu do Term. Zatrzymała się w Doriskos, gdzie dołączyła do niej flota. Kserkses zreorganizował wojska w jednostki taktyczne, zastępując nimi formacje narodowe, których używał wcześniej do marszu.
Kongres sprzymierzonych spotkał się ponownie wiosną 480 r. p.n.e. i uzgodnił, że będą bronić wąskiego wąwozu Tempe na granicy Tesalii i blokować natarcie Kserksesa. Aleksander I Macedoński ostrzegł ich jednak, że wąwóz można ominąć, a armia Kserksesa jest przytłaczająco liczna, więc Grecy wycofali się. Wkrótce potem dotarła do nich wiadomość, że Kserkses przekroczył Hellespont. W tym momencie Themistocles zaproponował sojusznikom drugą strategię. Droga do południowej Grecji (Boeotia, Attyka i Peloponez) wymagałaby od armii Kserksesa przejścia przez wąski przesmyk Termopile. Mogłaby ona zostać łatwo zablokowana przez greckich hoplitów, mimo przeważającej liczby Persów. Ponadto, aby uniemożliwić Persom ominięcie Termopil drogą morską, ateńska i sojusznicza flota mogła zablokować cieśninę Artemisium. Ta podwójna strategia została przyjęta przez kongres. Miasta peloponeskie opracowały jednak plany awaryjne, by bronić Przesmyku Korynckiego, gdyby do tego doszło, podczas gdy kobiety i dzieci z Aten zostały ewakuowane do peloponeskiego miasta Troezen.
Przeczytaj także: wazne_wydarzenia – Powstanie Rakoczego
Sierpień 480 p.n.e.: Bitwy pod Termopilami i Artemizjonem
Przewidywany czas przybycia Kserksesa pod Termopile zbiegł się zarówno z igrzyskami olimpijskimi, jak i świętem Carneia. Dla Spartan prowadzenie wojny w tych okresach było uważane za świętokradztwo. Mimo niewygodnego terminu, Spartanie uznali zagrożenie za tak poważne, że wysłali swego króla Leonidasa I z jego osobistą gwardią (Hippeis) złożoną z 300 ludzi. Zwyczajową elitę młodych mężczyzn w Hippeis zastąpili weterani, którzy mieli już dzieci. Leonidasa wspierały kontyngenty sprzymierzonych miast peloponeskich oraz inne siły, które alianci zebrali w drodze do Termopil. Sprzymierzeni zajęli przełęcz, odbudowali mur, który Focjanie wznieśli w najwęższym miejscu przełęczy i czekali na przybycie Kserksesa.
Kiedy w połowie sierpnia Persowie dotarli pod Termopile, początkowo czekali trzy dni, aż sprzymierzeni się rozproszą. Gdy Kserksesowi udało się w końcu przekonać aliantów, że zamierzają walczyć o przełęcz, wysłał swoje wojska do ataku. Jednak pozycja sprzymierzonych idealnie nadawała się do walki hoplitów, a perskie kontyngenty były zmuszone atakować grecką falangę na wprost. Sprzymierzeni wytrzymali dwa pełne dni perskich ataków, w tym ataki elitarnych perskich nieśmiertelnych. Jednak pod koniec drugiego dnia zostali zdradzeni przez miejscowego mieszkańca o imieniu Efialtes, który według Herodota wyjawił Kserksesowi górską ścieżkę prowadzącą za linię aliantów. Herodot był często odrzucany jako „opowiadacz historii”, między innymi przez samego Arystotelesa, a to może być kawałek folkloru, aby stworzyć bardziej wciągającą narrację. W każdym razie nie da się z całkowitą pewnością określić zasadności udziału Efialtesa w bitwie. Według Herodota szlaku Anopoea broniło około 1000 Focjan, którzy podobno uciekli, gdy stanęli naprzeciw Persów. Uświadomiony przez zwiadowców, że zostali oskrzydleni, Leonidas odwołał większość armii sprzymierzonych, pozostając na straży tyłów z około 2000 ludzi. Ostatniego dnia bitwy pozostali alianci wyszli z muru na spotkanie Persom w szerszej części przełęczy, by wyrżnąć tylu Persów, ilu tylko mogli, ale ostatecznie wszyscy zostali zabici lub wzięci do niewoli.
Równocześnie z bitwą pod Termopilami alianckie siły morskie, liczące 271 trirem, broniły przed Persami cieśniny Artemisium, chroniąc w ten sposób flankę sił pod Termopilami. Tutaj flota sprzymierzonych przez trzy dni powstrzymywała Persów, jednak trzeciego wieczoru alianci otrzymali wiadomość o losie Leonidasa i wojsk sprzymierzonych pod Termopilami. Ponieważ flota sprzymierzonych była poważnie uszkodzona i nie musiała już bronić flanki Termopil, alianci wycofali się z Artemizjonu na wyspę Salamis.
Przeczytaj także: wazne_wydarzenia – Wojna rosyjsko-szwedzka (1808–1809)
Wrzesień 480 p.n.e.: Bitwa pod Salaminą
Zwycięstwo pod Termopilami oznaczało, że cała Boeotia przypadła Kserksesowi; Attyka była wtedy otwarta na inwazję. Pozostała ludność Aten została ewakuowana z pomocą floty sprzymierzonych do Salaminy. Peloponescy sprzymierzeńcy zaczęli przygotowywać linię obronną przez Przesmyk Koryncki, budując mur i burząc drogę z Megary, porzucając Ateny na rzecz Persów. W ten sposób Ateny padły łupem Persów; nieliczni Ateńczycy, którzy zabarykadowali się na Akropolu, zostali ostatecznie pokonani, a Kserkses nakazał zniszczenie Aten.
Persowie zajęli już większość Grecji, ale Kserkses nie spodziewał się takiego zuchwalstwa; jego priorytetem było teraz jak najszybsze zakończenie wojny. Jeśli Kserksesowi uda się zniszczyć flotę sprzymierzonych, będzie miał silną pozycję, by zmusić ich do poddania się; z drugiej strony, unikając zniszczenia, lub jak miał nadzieję Themistocles, niszcząc perską flotę, sprzymierzeni będą mogli zapobiec zakończeniu podboju. Flota sprzymierzonych pozostała więc u wybrzeży Salaminy do września, mimo zbliżającego się nadejścia Persów. Nawet po upadku Aten flota aliancka pozostała u wybrzeży Salaminy, próbując zwabić do bitwy flotę perską. Częściowo z powodu podstępu Themistoklesa floty spotkały się w ciasnej cieśninie Salaminy. Tam liczebność Persów stała się przeszkodą, gdyż okręty miały problemy z manewrowaniem i stały się zdezorganizowane. Korzystając z okazji, flota sprzymierzonych zaatakowała i odniosła decydujące zwycięstwo, zatapiając lub zdobywając co najmniej 200 perskich okrętów, co zapewniło bezpieczeństwo Peloponezu.
Według Herodota, po przegranej bitwie Kserkses próbował zbudować groblę przez kanał, by zaatakować ateńskich ewakuowanych na Salaminie, ale projekt ten został wkrótce zarzucony. Pozbawiony przewagi morskiej Persów, Kserkses obawiał się, że alianci mogą dopłynąć do Hellespontu i zniszczyć mosty pontonowe. Jego generał Mardoniusz zgłosił się na ochotnika, by pozostać w Grecji i dokończyć podbój z wybraną grupą wojska, podczas gdy Kserkses wycofał się do Azji z większą częścią armii. Mardonius przezimował w Boeotii i Tesalii; Ateńczycy mogli więc wrócić na zimę do spalonego miasta.
Przeczytaj także: biografie-pl – Julian Apostata
Czerwiec 479 BC: Bitwy pod Plataea i Mycale
Przez zimę wśród aliantów panowało pewne napięcie. W szczególności Ateńczycy, których nie chronił Przesmyk, ale których flota stanowiła klucz do bezpieczeństwa Peloponezu, czuli się niesprawiedliwie potraktowani, dlatego wiosną odmówili przyłączenia się do floty alianckiej. Mardoniusz pozostał w Tesalii, wiedząc, że atak na Przesmyk jest bezcelowy, podczas gdy alianci odmówili wysłania armii poza Peloponez. Mardoniusz postanowił przełamać impas, oferując Ateńczykom pokój, używając Aleksandra I Macedońskiego jako pośrednika. Ateńczycy zadbali o to, by delegacja spartańska była na miejscu i wysłuchała odrzucenia oferty Persów przez Ateńczyków. W ten sposób Ateny zostały ponownie ewakuowane, a Persowie pomaszerowali na południe i ponownie je zajęli. Mardoniusz powtórzył swoją ofertę pokoju dla ateńskich uchodźców na Salaminie. Ateny, wraz z Megarą i Platejami, wysłały do Sparty emisariuszy z żądaniem pomocy i groźbą przyjęcia warunków perskich, jeśli nie otrzymają pomocy. W odpowiedzi Spartanie zwołali dużą armię z miast Peloponezu i wyruszyli na spotkanie Persów.
Kiedy Mardoniusz usłyszał, że armia sprzymierzonych jest w marszu, wycofał się do Boeotii, w pobliże Plataea, próbując wciągnąć sprzymierzonych na otwarty teren, gdzie mógłby użyć swojej kawalerii. Armia sprzymierzonych, pod dowództwem regenta Pausaniasa, pozostała na wyżynach nad Plataea, aby zabezpieczyć się przed taką taktyką. Po kilku dniach manewrów i patowej sytuacji, Pausanias zarządził nocny odwrót w kierunku pierwotnych pozycji sprzymierzonych. Manewr ten nie powiódł się, pozostawiając Ateńczyków, Spartan i Tegeńczyków odizolowanych na oddzielnych wzgórzach, a pozostałe kontyngenty rozproszyły się dalej, w pobliżu Plataea. Widząc, że Persowie mogą nie mieć lepszej okazji do ataku, Mardoniusz rozkazał całej swojej armii ruszyć naprzód. Jednak perska piechota nie dorównała ciężko opancerzonym greckim hoplitom, a Spartanie przedarli się do straży przybocznej Mardoniusza i zabili go. Po tym wydarzeniu siły perskie rozsypały się w gruzy; 40 000 żołnierzy zdołało uciec drogą do Tesalii, ale reszta uciekła do obozu perskiego, gdzie została uwięziona i wyrżnięta przez Greków, co zakończyło greckie zwycięstwo.
Herodot wspomina, że po południu po bitwie pod Plataea do floty sprzymierzonych, znajdującej się wówczas u wybrzeży góry Mycale w Jonii, dotarła wieść o zwycięstwie w tej bitwie. Podbudowani morale alianccy marynarze jeszcze tego samego dnia odnieśli decydujące zwycięstwo w bitwie pod Mykale, niszcząc resztki perskiej floty, paraliżując potęgę morską Kserksesa i zaznaczając przewagę greckiej floty. Wielu współczesnych historyków wątpi, by bitwa pod Mykale odbyła się tego samego dnia co Plataea, ale być może doszło do niej dopiero wtedy, gdy alianci otrzymali wieści o wydarzeniach w Grecji.
Przeczytaj także: biografie-pl – Mao Zedong
Mycale i Ionia
Mykea była pod wieloma względami początkiem nowej fazy konfliktu, w której Grecy przeszli do ofensywy przeciwko Persom. Bezpośrednim skutkiem zwycięstwa pod Mykale był drugi bunt greckich miast w Azji Mniejszej. Samijczycy i Milezyjczycy aktywnie walczyli przeciwko Persom pod Mykale, otwarcie deklarując swój bunt, a inne miasta poszły za ich przykładem.
Przeczytaj także: biografie-pl – Babe Ruth
Sestos
Wkrótce po Mykale flota sprzymierzonych popłynęła na Hellespont, by rozbić mosty pontonowe, ale okazało się, że już to zrobiono. Peloponezyjczycy odpłynęli do domu, ale Ateńczycy pozostali, by zaatakować Chersonesos, które wciąż było w rękach Persów. Persowie i ich sojusznicy ruszyli na Sestos, najsilniejsze miasto w tym regionie. Wśród nich był Oeobazus z Kardii, który miał ze sobą liny i inny sprzęt z mostów pontonowych. Perski namiestnik Artayctes nie przygotował się do oblężenia, nie wierząc, że alianci zaatakują. Ateńczycy byli więc w stanie oblegać Sestos. Oblężenie ciągnęło się przez kilka miesięcy, powodując niezadowolenie wśród wojsk ateńskich, ale w końcu, gdy w mieście skończyła się żywność, Persowie uciekli nocą z najmniej strzeżonej części miasta. Ateńczycy byli więc w stanie przejąć miasto w posiadanie następnego dnia.
Większość wojsk ateńskich została od razu wysłana w pościg za Persami. Partia Oeobazusa została schwytana przez plemię Traków, a Oeobazus został złożony w ofierze bogu Plistorusowi. Ateńczycy w końcu schwytali Artayctesa, zabijając wraz z nim kilku Persów, ale większość z nich, w tym Artayctesa, wzięli do niewoli. Artayctes został ukrzyżowany na prośbę mieszkańców Elaeus, miasta, które Artayctes złupił, gdy był gubernatorem Chersonesos. Ateńczycy, spacyfikowawszy region, popłynęli z powrotem do Aten, zabierając ze sobą jako trofea liny z mostów pontonowych.
Przeczytaj także: biografie-pl – Tyberiusz
Cypr
W 478 r. p.n.e., wciąż działając na warunkach sojuszu helleńskiego, sprzymierzeni wysłali flotę złożoną z 20 okrętów peloponeskich i 30 ateńskich, wspieranych przez nieokreśloną liczbę sojuszników, pod ogólnym dowództwem Pauzaniasza. Według Tucydidesa flota ta popłynęła na Cypr i „podporządkowała sobie większość wyspy”. Nie jest jasne, co dokładnie Thucydides miał na myśli. Sealey sugeruje, że był to w zasadzie rajd mający na celu zebranie jak największej ilości skarbów z perskich garnizonów na Cyprze. Nic nie wskazuje na to, by alianci próbowali przejąć wyspę w posiadanie, a wkrótce potem popłynęli do Bizancjum. Z pewnością fakt, że Liga Delijska wielokrotnie prowadziła kampanię na Cyprze sugeruje, że wyspa nie była obsadzona przez aliantów w 478 r. p.n.e., lub że garnizony zostały szybko usunięte.
Przeczytaj także: biografie-pl – Ptolemeusz I Soter
Bizancjum
Grecka flota popłynęła następnie do Bizancjum, które obległa i ostatecznie zdobyła. Kontrola nad Sestos i Bizancjum dała sprzymierzonym kontrolę nad cieśninami między Europą a Azją (przez które przeprawiali się Persowie) i umożliwiła im dostęp do handlu na Morzu Czarnym.
Następstwa oblężenia miały okazać się dla Pauzaniasza kłopotliwe. Nie wiadomo dokładnie, co się stało; Tucydides podaje niewiele szczegółów, choć późniejsi pisarze dodali wiele podłych insynuacji. Przez swoją arogancję i samowolę (Tucydides mówi o „przemocy”) Pausaniasz zraził do siebie wielu sprzymierzeńców, zwłaszcza tych, którzy dopiero co uwolnili się spod perskiej władzy. Jonowie i inni poprosili Ateńczyków o przejęcie dowództwa nad kampanią, na co ci przystali. Spartanie, słysząc o jego zachowaniu, odwołali Pauzaniasza i oskarżyli go o współpracę z wrogiem. Został wprawdzie uniewinniony, ale jego reputacja została nadszarpnięta i nie przywrócono mu dowództwa.
Pauzaniasz powrócił do Bizancjum jako prywatny obywatel w 477 r. p.n.e. i objął dowództwo nad miastem, dopóki nie został wypędzony przez Ateńczyków. Następnie przeprawił się przez Bosfor i osiadł w Kolonai na Drodze, aż został ponownie oskarżony o współpracę z Persami i wezwany przez Spartan na proces, po którym zagłodził się na śmierć. Skala czasowa jest niejasna, ale Pausanias mógł pozostać w posiadaniu Bizancjum do 470 r. p.n.e.
W międzyczasie Spartanie wysłali Dorkisa z niewielkim oddziałem do Bizancjum, by objął dowództwo nad siłami aliantów. Dorkis stwierdził jednak, że reszta aliantów nie jest już gotowa zaakceptować spartańskiego przywództwa i dlatego wrócił do domu.
Przeczytaj także: biografie-pl – George Gordon Byron
Liga Deliańska
Po zdobyciu Bizancjum Spartanie rzekomo chcieli zakończyć swój udział w wojnie. Spartanie byli podobno zdania, że wraz z wyzwoleniem Grecji kontynentalnej i greckich miast w Azji Mniejszej cel wojny został już osiągnięty. Być może istniało też poczucie, że zapewnienie długotrwałego bezpieczeństwa azjatyckim Grekom okaże się niemożliwe. W następstwie bitwy pod Mykale spartański król Leotychides zaproponował przeszczepienie wszystkich Greków z Azji Mniejszej do Europy jako jedyną metodę trwałego uwolnienia ich spod panowania Persów. Kantyppus, ateński dowódca pod Mykale, wściekle odrzucił tę propozycję; miasta jońskie były pierwotnie koloniami ateńskimi, a Ateńczycy, jeśli nikt inny, broniliby Jończyków. To wyznacza moment, w którym przywództwo nad greckim sojuszem faktycznie przeszło w ręce Ateńczyków. Wraz z wycofaniem się Spartan po Bizancjum, przywództwo Ateńczyków stało się wyraźne.
Luźny sojusz miast-państw, które walczyły przeciwko inwazji Kserksesa, był zdominowany przez Spartę i Ligę Peloponeską. Po wycofaniu się tych państw zwołano kongres na świętej wyspie Delos, aby zawiązać nowy sojusz w celu kontynuowania walki z Persami. Sojusz ten, obejmujący teraz wiele wysp Morza Egejskiego, został formalnie ukonstytuowany jako „Pierwszy Sojusz Ateński”, powszechnie znany jako Liga Delijska. Według Tucydidesa oficjalnym celem Ligi było „pomszczenie krzywd, jakich doznali, pustosząc terytorium króla”. W rzeczywistości cel ten został podzielony na trzy główne działania – przygotowanie przyszłej inwazji, zemsta na Persji i zorganizowanie sposobu podziału łupów wojennych. Członkowie mieli do wyboru albo dostarczyć siły zbrojne, albo płacić podatek do wspólnego skarbca; większość stanów wybrała podatek.
Przeczytaj także: biografie-pl – Jacques-Yves Cousteau
Kampanie przeciwko Persji
Przez cały rok 470 p.n.e. Liga Delijska prowadziła kampanię w Tracji i na Morzu Egejskim, której celem było usunięcie pozostałych perskich garnizonów z tego regionu, głównie pod dowództwem ateńskiego polityka Cimona. Na początku następnej dekady Cimon rozpoczął kampanię w Azji Mniejszej, chcąc wzmocnić tam pozycję Greków. W bitwie pod Eurymedonem w Pamfilii Ateńczycy i sprzymierzona z nimi flota odnieśli podwójne zwycięstwo, niszcząc perską flotę, a następnie lądując na okrętach marynarzy, którzy zaatakowali i rozgromili perską armię. Po tej bitwie Persowie przyjęli zasadniczo pasywną rolę w konflikcie, nie chcąc ryzykować walki, jeśli to możliwe.
Pod koniec 460 roku p.n.e. Ateńczycy podjęli ambitną decyzję, by wesprzeć rewoltę w egipskiej satrapii imperium perskiego. Mimo że greckie oddziały odniosły pierwsze sukcesy, nie udało im się zdobyć perskiego garnizonu w Memfis, mimo trwającego trzy lata oblężenia. Persowie kontratakowali, a siły ateńskie były oblegane przez 18 miesięcy, po czym zostały zniszczone. Klęska ta, w połączeniu z trwającymi w Grecji działaniami wojennymi, zniechęciła Ateńczyków do wznowienia konfliktu z Persją. W 451 r. p.n.e. uzgodniono jednak rozejm w Grecji, a Cimon był w stanie poprowadzić wyprawę na Cypr. Jednak podczas oblężenia Kition, Cimon zmarł, a siły ateńskie postanowiły się wycofać, odnosząc kolejne podwójne zwycięstwo w bitwie pod Salaminą na Cyprze, by się z niej wyplątać. Kampania ta oznaczała koniec działań wojennych między Ligą Delijską a Persją, a tym samym koniec wojen grecko-perskich.
Po bitwie pod Salaminą na Cyprze, Tacyt nie wspomina już o konflikcie z Persami, twierdząc, że Grecy po prostu wrócili do domu. Z drugiej strony, Diodor twierdzi, że po bitwie pod Salaminą doszło do zawarcia z Persami pełnowartościowego traktatu pokojowego („Pokój Kalliański”). Diodorus prawdopodobnie podążał za historią Efora, który z kolei pozostawał pod wpływem swojego nauczyciela Isokratesa, od którego pochodzi najwcześniejsza wzmianka o rzekomym pokoju, z 380 r. p.n.e. Nawet w IV wieku p.n.e. idea traktatu była kontrowersyjna, a dwaj autorzy z tego okresu, Kalistenes i Teopompus, wydają się odrzucać jego istnienie.
Możliwe, że Ateńczycy już wcześniej próbowali negocjować z Persami. Plutarch sugeruje, że w następstwie zwycięstwa pod Eurymedonem Artakserkses zgodził się na traktat pokojowy z Grekami, wymieniając nawet Kalliasza jako ateńskiego ambasadora zaangażowanego w tę sprawę. Jednakże, jak przyznaje Plutarch, Kalistenes zaprzeczył, że taki pokój został zawarty w tym momencie (ok. 466 r. p.n.e.). Herodot wspomina również, mimochodem, o ateńskiej ambasadzie pod przewodnictwem Kalliasa, która została wysłana do Susy, by negocjować z Artakserksesem. Ambasada ta obejmowała kilku przedstawicieli Argowii i może być prawdopodobnie datowana na ok. 461 r. p.n.e. (po zawarciu sojuszu między Atenami a Argos). Ambasada ta mogła być próbą osiągnięcia jakiegoś porozumienia pokojowego, a nawet sugeruje się, że niepowodzenie tych hipotetycznych negocjacji doprowadziło do decyzji Ateńczyków o wsparciu egipskiej rewolty. Starożytne źródła nie są więc zgodne co do tego, czy doszło do zawarcia oficjalnego pokoju, czy też nie, a jeśli tak, to kiedy został on uzgodniony.
Opinia wśród współczesnych historyków jest również podzielona; na przykład Fine akceptuje koncepcję pokoju z Kalliasem, podczas gdy Sealey skutecznie ją odrzuca. Holland przyjmuje, że doszło do pewnego rodzaju porozumienia między Atenami a Persją, ale nie zawarto rzeczywistego traktatu. Fine argumentuje, że zaprzeczenie przez Kalistenesa, iż traktat został zawarty po Eurymedonie, nie wyklucza zawarcia pokoju w innym momencie. Ponadto sugeruje, że Theopompus w rzeczywistości odnosił się do traktatu, który rzekomo został wynegocjowany z Persją w 423 r. p.n.e. Jeśli te poglądy są słuszne, usunęłoby to jedną z głównych przeszkód na drodze do przyjęcia istnienia traktatu. Kolejnym argumentem przemawiającym za istnieniem traktatu jest nagłe wycofanie się Ateńczyków z Cypru w 449 roku p.n.e., które, jak sugeruje Fine, ma największy sens w świetle jakiegoś porozumienia pokojowego. Z drugiej strony, jeśli rzeczywiście doszło do jakiegoś porozumienia, to brak wzmianki o nim u Tucydesa jest dziwny. W swojej dygresji na temat pentekontaetia, jego celem jest wyjaśnienie wzrostu potęgi ateńskiej, a taki traktat, oraz fakt, że delijscy sojusznicy nie zostali po nim zwolnieni ze swoich zobowiązań, oznaczałby ważny krok w ateńskiej ascendencji. Z drugiej strony sugeruje się, że pewne fragmenty w innych miejscach historii Tucydesa najlepiej interpretować jako odnoszące się do porozumienia pokojowego. Wśród współczesnych historyków nie ma więc jasnego konsensusu co do istnienia traktatu.
Starożytne źródła, które podają szczegóły traktatu, są w miarę spójne w opisie jego warunków:
Z perspektywy perskiej takie warunki nie byłyby tak upokarzające, jak mogłoby się na początku wydawać. Persowie już wcześniej pozwalali greckim miastom w Azji rządzić się własnymi prawami (w ramach reorganizacji przeprowadzonej przez Artafornesa po buncie Jończyków). W tych warunkach Jonowie byli nadal poddanymi Persów, tak jak wcześniej. Co więcej, Ateny zademonstrowały już swoją przewagę na morzu pod Eurymedonem i Salaminą na Cyprze, więc wszelkie ograniczenia prawne dla floty perskiej były niczym innym jak uznaniem „de iure” realiów militarnych. W zamian za ograniczenie ruchu wojsk perskich w jednym regionie Artakserkses uzyskał od Ateńczyków obietnicę, że nie będą się oni zapuszczać w głąb całego jego królestwa.
Pod koniec konfliktu z Persją zakończył się proces, w wyniku którego Liga Delijska przekształciła się w imperium ateńskie. Sprzymierzeńcy Aten nie zostali zwolnieni z obowiązku dostarczania pieniędzy i okrętów, mimo zaprzestania działań wojennych. W Grecji pierwsza wojna peloponeska między blokami władzy Aten i Sparty, która trwała nieprzerwanie od 460 r. p.n.e., zakończyła się ostatecznie w 445 r. p.n.e. zawarciem trzydziestoletniego rozejmu. Jednak narastająca wrogość między Spartą a Atenami doprowadziła zaledwie 14 lat później do wybuchu drugiej wojny peloponeskiej. Ten katastrofalny konflikt, który ciągnął się przez 27 lat, doprowadził w końcu do całkowitego zniszczenia ateńskiej potęgi, rozpadu ateńskiego imperium i ustanowienia spartańskiej hegemonii nad Grecją. Jednak nie tylko Ateny ucierpiały – konflikt znacznie osłabiłby całą Grecję.
Wielokrotnie pokonywani w bitwach przez Greków i nękani wewnętrznymi buntami, które utrudniały im walkę z Grekami, po 449 r. p.n.e. Artakserkses I i jego następcy przyjęli politykę „dziel i rządź”. Unikając walki z Grekami, Persowie starali się nastawić Ateny przeciwko Sparcie, regularnie przekupując polityków, by osiągnąć swoje cele. W ten sposób sprawili, że Grecy pozostali rozproszeni wewnętrznymi konfliktami i nie byli w stanie zwrócić swojej uwagi na Persję. Nie było otwartego konfliktu między Grekami a Persją aż do 396 roku p.n.e., kiedy to spartański król Agesilaus na krótko najechał Azję Mniejszą. Jak zauważa Plutarch, Grecy byli zbyt zajęci nadzorowaniem zniszczenia własnej potęgi, by walczyć z „barbarzyńcami”.
Jeśli wojny Ligi Delijskiej przesunęły równowagę sił między Grecją a Persją na korzyść Greków, to późniejsze pół wieku konfliktów wewnętrznych w Grecji w znacznym stopniu przywróciło równowagę sił Persji. Persowie przystąpili do wojny peloponeskiej w 411 r. p.n.e., zawierając pakt o wzajemnej obronie ze Spartą i łącząc swoje zasoby morskie przeciwko Atenom w zamian za wyłączną perską kontrolę nad Jonią. W 404 r. p.n.e., kiedy Cyrus Młodszy próbował przejąć tron perski, zwerbował 13 000 greckich najemników z całego greckiego świata, z których Sparta wysłała 700-800, wierząc, że przestrzegają warunków paktu obronnego i nie wiedząc, jaki jest prawdziwy cel armii. Po klęsce Cyrusa Persja próbowała odzyskać kontrolę nad miastami-państwami jonskimi, które zbuntowały się w czasie konfliktu. Jonowie odmówili kapitulacji i zwrócili się do Sparty o pomoc, której ta udzieliła im w latach 396-395 p.n.e. Ateny jednak stanęły po stronie Aten. Ateny stanęły jednak po stronie Persów, co doprowadziło do kolejnego konfliktu na wielką skalę w Grecji – wojny korynckiej. Pod koniec tego konfliktu, w 387 r. p.n.e., Sparta zwróciła się o pomoc do Persji, by wzmocnić swoją pozycję. Na mocy tak zwanego „pokoju królewskiego”, który zakończył wojnę, Artakserkses II zażądał od Spartan zwrotu miast w Azji Mniejszej i otrzymał je, w zamian za co Persowie zagrozili, że wypowiedzą wojnę każdemu państwu greckiemu, które nie zawrze pokoju. Ten upokarzający traktat, który przekreślił wszystkie greckie zdobycze z poprzedniego stulecia, poświęcił Greków z Azji Mniejszej, aby Spartanie mogli utrzymać hegemonię nad Grecją. To właśnie w następstwie tego traktatu greccy oratorzy zaczęli odwoływać się do pokoju Kalliasza (fikcyjnego lub nie), jako kontrapunktu dla hańby pokoju królewskiego i chwalebnego przykładu „starych dobrych czasów”, gdy Grecy egejscy zostali uwolnieni spod panowania perskiego przez Ligę Delijską.
^ i: Dokładny okres objęty terminem „wojny grecko-perskie” jest otwarty na interpretację, a jego użycie różni się między akademikami; rewolta jońska i wojny Ligi Deliańskiej są czasami wyłączone. Ten artykuł obejmuje maksymalny zakres wojen.^ ii: Archeologiczne dowody na istnienie Panionion przed VI wiekiem p.n.e. są bardzo słabe i możliwe, że świątynia ta była stosunkowo późnym osiągnięciem.^ iii: Chociaż historycznie niedokładna, legenda o greckim posłańcu biegnącym do Aten z wiadomością o zwycięstwie, a następnie szybko wygasającym, stała się inspiracją dla tego wydarzenia lekkoatletycznego, wprowadzonego na Olimpiadzie w Atenach w 1896 r. i pierwotnie prowadzonego między Maratonem a Atenami.
Źródła
